Tradycyjne sady w Austrii
Początki użytkowania owoców w Austrii datuje się na czasy neolitu, szlachetne odmiany zostały tu przywiezione przez Rzymian. Po okresie załamania (najazdy i wędrówki ludów) nową epokę rozpoczęła słynna książka Charlemagne pt. „Capitulare de villis” wydana w końcowych latach VIII w., w której spisano pierwsze zasady prowadzenia sadów i odmiany drzew owocowych do sadzenia w ogrodach.
W średniowieczu sadownictwem zajmowali się głównie zakonnicy, rycerze i bogaci mieszczanie, którzy importowali szlachetne odmiany z Francji i Włoch.
W Austrii najwięcej odmian odnotowano między końcem XVIII i XIX w. W tym czasie sadzono prawie wyłącznie wysokopienne drzewa o rozległych koronach, powstały też liczne szkółki drzew owocowych.
W końcu XIX w. niewyobrażalna liczba odmian, która stała się w końcu problemem na rynku, ograniczona została do tzw. „normalnego asortymentu”; w efekcie zlikwidowano setki odmian.
Zmiana systemu upraw sadowniczych na początku lat 50. i masowe karczowanie w latach 60. przyczyniły się również do likwidacji tradycyjnych sadów.
Strona tytułowa „Krajowego normalnego asortymentu Styrii”, 1904 r.
Strona tytułowa katalogu pomologicznego „Wystawa owoców w Rzeszy”, 1888 r.
Tradycyjne sady spotkać można we wszystkich prowincjach Austrii do wysokości 1000 m n.p.m., największe ich obszary znajdują się w Górnej i Dolnej Austrii oraz w Styrii i Karyntii.
Oblicza się, że liczba drzew w tradycyjnych sadach wynosi aktualnie 4,5 miliona. W porównaniu do roku 1950, kiedy to w sadach rosło ponad 33 miliony drzew, oznacza to spadek o 90 proc. Tylko w przeciągu trzech dekad wykarczowano ponad połowę drzew.
Tradycyjne sady (na czerwono) blisko Pöllau (Styria)
Po lewej – zdjęcie lotnicze z 1960 r.
Po prawej – zdjęcie lotnicze z 2003 r.
| Liczba drzew | 1.280 | 337 | 73,67 | 943 |
| Rok 1960 | Rok 2003 | Likwidacja w proc. | Liczba wyciętych drzew | |
| Obszar w ha | 15,443 | 4,145 | 73,18 | - |
Zmiana obszaru i liczby drzew przedstawiona na obu zdjęciach między rokiem 1960 a 2003 (obszar 54,241 ha)
Głównymi przyczynami likwidacji tradycyjnych sadów były zmiany strukturalne w rolnictwie, specjalizacja i zmiana systemu upraw oraz mechanizacja.
Ta kombinacja w powiązaniu z załamaniem się ceny na owoce doprowadziła do zaprzestania pielęgnacji drzew, karczowania, zakładania nowych plantacji i wreszcie do pojawienia się chorób takich jak zaraz ogniowa czy choroby grusz .
Sady w krajobrazie wiejskim zanikają, dziś wiele z nich pozostało już tylko w bliskim sąsiedztwie gospodarstw jako ogrody czy sady przydomowe.
W ostatnich dwóch dekadach pojawiły się nowe inicjatywy, które udowadniają, że sady tradycyjne mogą przynosić zysk: pozyskiwane z nich wysokiej jakości produkty (soki, cydr, suszone owoce itp.) oraz odpowiedna promocja i marketing mogą stać się marką regionu np. Pöllauer Hirschbirne czy Mostviertler Birnenmost. Jednocześnie znacznie poprawiła się wiedza nt. pielęgnacja sadów, pojawiły się również nowe nasadzenia tradycyjnych odmian. Mimo tych pierwszych pozytywnych zmian nie ma gwarancji, że uda się zachować 3000 odmian owoców i istniejące dziś w Austrii stare sady.
Zdecydowana większość przetwórstwa z owoców w Austrii pochodzi z owoców pozyskiwanych w tradycyjnych sadach. Ostatnie dane wskazują na wzrost tej produkcji. Jest to efekt płatności do zachowania i pielęgnacji tradycyjnych sadów w ramach austriackich programów rolno-środowiskowych. Niektóre prowincje wprowadziły nawet własne subsydia zachęcające do zachowania sadów. Potrzeba jednak jeszcze sporo wysiłków i innowacyjnych idei, by zachowanie i pomnażanie tradycyjnego sadownictwa w Austrii było możliwe.
